مقدمه
همزمان با گسترش دامنه مشارکت چین با عراق در حوزه اقتصادی، این موضوع قوت بیشتری میگیرد که پکن از نفوذ اقتصادیاش برای تحتتأثیر قراردادن میدان سیاست بغداد استفاده کند. درعینحال عراق نیز در چارچوب مناسبات و معادلات در حال تغییر منطقهای به دنبال نقشی مستقلتر و خودمختارتر در منطقه است. در اکتبر ۲۰۱۹ عادل عبدالمهدی، نخستوزیر وقت عراق هشت قرارداد “نفت در ازای بازسازی” را با پکن امضا کرد. بر اساس مفاد این قراردادها، قرار بر آن بود که چین در ازای دریافت 100 هزار بشکه نفت در روز، مدیریت پروژههای مرتبط با توسعة زیرساختهای ویرانشده عراق را عهدهدار شود. بااینحال، طرحهای بعدی چین به دلیل نگرانیهای پکن در مورد ظرفیت بغداد جهت اجرای تعهداتش اجرایی نشد. در این میان اعتراضها به فساد در سراسر عراق که مدت کوتاهی پس از امضای توافقنامهها کلید خورد، به شکلی برجسته زمینهساز انفعال پکن شد؛ اعتراضهایی که در نهایت منجر به استعفای عبدالمهدی و لغو توافقات مذکور شد. در دولت جدید عراق، نخستوزیر سودانی، در تلاش برای ازسرگیری ابتکارات متوقف شده با امضا «توافق چارچوب ۲۰۲۲» زمینه را برای احیای توافق سال 2019 فراهم کرد.
افزایش مشارکت چین در عراق و کاهش نفوذ آمریکا
در دو دهه اخیر که شاهد صعود چین به رده قدرتهای بزرگ بودهایم این کشور تلاش نموده که فعالیتهای اقتصادی خود را در مناطق مختلف شتاب و دامنه بخشد. دراینبین خاورمیانه یکی از مناطق موردعلاقه چینیها بود که در آن توانستهاند قدرت آمریکا را بهویژه در حوزه اقتصادی به چالش بکشند. در این راستا و از آن زمان تا به امروز، مشارکت چین در عراق بهعنوان یکی از کشورهای حیاتی منطقه خاورمیانه افزایشیافته، بهطوریکه بر اساس ارزیابیها، در سال ۲۰۲۳ مجموع سرمایهگذاری مستقیم چین به ۳۴ میلیارد دلار رسید و این کشور به بزرگترین سرمایهگذار در عراق تبدیل شد. نکته قابلتأمل این است که تخمین زده میشود مبادلات تجاری بین دو کشور تقریباً به ۵۰ میلیارد دلار رسیده و گفته میشود رشد ۴۵ درصدی در قیاس با سال گذشته داشته باشد. به باور گروهی از ناظران، این پویاییها نشان از کاهش نفوذ ایالات متحده در عراق است. بااینحال، گروهی دیگر هشدار دادهاند که چین به دنبال ماحصل سرمایهگذاریهایش هست؛ از همین رو بعید نیست تا نفوذ اقتصادیاش را به نفوذی سیاسی تبدیل کند. از طرف دیگر، سیاستگذاران در بغداد در راستای نگاه به شرق، متوجه تفاوت رویکرد دیپلماتیک پکن با پایتختهای اروپایی و واشنگتن شدهاند. عثمان الموصلی، محقق سیاسی عراقی، در گفتگو با امواج مدیا گفت که «برخلاف آمریکا، پکن گامهایی آهسته اما قابلپیشبینی برمیدارد و سیاستهایش بر بازار سرمایهگذاری عراق متمرکز است».
الموصلی در ادامه تأکید کرد که کمکهای چین برای بازسازی عراق، از جمله ساخت مدارس، درمانگاهها و بهبود خدمات، شهرت پکن میان مردم عراق را افزایش داده.” به باور این تحلیلگر، چنین سیاستهایی مقبولیت چین را بیشتر میکند. پکن احتمالاً میداند که تضمین حمایت مردمی عراق منوط به قدرت نرم این بازیگر است. در سال 2018 پکن، انجمن دوستی عراق و چین را بازگشایی کرده؛ انجمنی که به عراقیها درسهای چینی را با قیمت پایین ارائه میدهد. این کشور سال بعد و در اقدامی مشابه، بودجة تأسیس دپارتمان زبان چینی در دانشگاه صلاحالدین در اقلیم کردستان را تأمین کرد. در همین چارچوب میتوان گفت که دیپلماسی فرهنگی پکن، بازیگری که یکی از بزرگترین مصرفکنندگان نفت جهان قلمداد میشود، سنگ بنای استراتژیاش جهت تضمین دسترسی به ثروت نفتی عراق است. نکته قابلتأمل آن است که سال جاری، شرکتهای چینی در مناقصه برای چندین پروژة بزرگ اکتشاف نفت و گاز پیشتاز بودند و در زمان صدور مجوز شرکتهای بزرگ نفتی آمریکایی غایب بودند.
در ادامه روند گسترش حضور چین در عراق، بانک مرکزی این کشور برای نخستینبار اجازه داد تا واردات از چین به طور مستقیم با یوآن حساب شود. مقامات بانکی عراق نوسانات نرخ دلار و نرخ روبهرشد تجارت با پکن را انگیزههای اصلی این اقدام عنوان کردند. پکن تلاش دارد تا بدون فشار برای تصمیمسازان داخلی زمینه را برای نفوذش هموار کند، از همین رو این کشور به گزارههایی چون ایجاد دموکراسی یا اجرای اصلاحات سیاسی توجهی ندارد. از منظری دیگر، عراقیها از رویکردهای پرهزینه و غیرقابلپیشبینی آمریکا در عراق ناامید شدهاند. بهعبارتدیگر، سیاستهای آمریکا در بغداد قابلاعتماد نیست و با تغییر دولتها در واشنگتن تغییر میکنند. در عراق تمایلها برای هم صدایی با چین بهعنوان بازیگر جایگزین ایالات متحده افزایشیافته و از همین رو فرضیه استقرار چینیها در عراق دور از ذهن نیست. بالاخص آن که عراق در سال جاری خواهان پایان مأموریت نمایندگیهای سازمان ملل در عراق (یونامی) تا سال 2025 شد؛ مأموریتهایی که در راستای منافع واشنگتن قلمداد میشود. خواسته بغداد توسط روسیه و چین مورد استقبال قرار گرفت، اما ایالات متحده آن را رد کرد. همزمان چین تلاش داشته تا با اعضای هیئت هماهنگی شیعه که رابطه خوبی هم با ایران دارند، تعامل داشته باشد.
نتیجهگیری
در نهایت باید گفت که رویکرد عملگرایانة چین در عراق به این معناست که پکن هرگونه تحریم دیپلماتیک واشنگتن را بهواسطه سیاستهایش خنثی خواهد کرد. چین محتاطانه به سمت همسوسازی دیدگاههای دیپلماتیک خود با عراق در حرکت است. سال 2018 و در میانه اتهام زنیها به چین به واسطه نقض حقوق اویغوزهای مستقر در سین کیانگ، بغداد با امضای توافقنامههای مشترکی از پکن حمایت کرد. سال بعد، عراق دوباره پشت چین ایستاد؛ این بار همصدایی پکن و بغداد در زمینه «قانون امنیت ملی» در هنگ کنگ برجسته بود. ناظران بر این باورند که هم صدایی میان بغداد و پکن در باب برخی از موضوعات پرحاشیه و حساسیت برانگیز برای غرب، نشان میدهند که بغداد چقدر از مدار دیپلماتیک واشنگتن فاصله گرفته است.
نویسنده: اسد امیری کیان
بدون دیدگاه