نویسنده: مسعود کیا
رابطه پیچیده‌ای بین احساس تحقیر و سرخوردگی و ظهور جریانات رادیکال در عراق وجود دارد. استعمار و مداخلات متداوم قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، نظیر؛ اشغال عراق توسط ایالات متحده آمریکا و تاراج منابع این کشور، شکست ایدئولوژی‌های بعثیسم و ناسیونالیسم، دیکتاتوری ددمنشانه صدام در کنار فقر و بیکاری گسترده، فساد اقتصادی و شکست دولت‌ها عراق در اجرای حاکمیت قانون، باعث زوال انگاره هویت ملی و ایجاد حس تحقیر، یأس و سرخوردگی در این کشور گردید. این مهم فرصت را برای کنشگری گروه‌های تکفیری و رادیکال در جهت نقش‌آفرینی در سپهر سیاسی عراق فراهم آورده است.
1. عوامل تاریخی و سیاسی
1-1. استعمار و مداخله خارجی
تاریخ سیاسی عراق، تاریخ استعمار و دخالت قدرت‌های بزرگ در این کشور است. تاریخ طولانی این مداخلات منجر به تضعیف ساختارهای داخلی و ایجاد حس بی‌اعتمادی به نیروهای خارجی در میان مردم شده است. به‌عنوان‌مثال، مداخله بریتانیا پس از جنگ جهانی اول و تحمیل سلطنت بر مردم عراق باعث ایجاد حس بی‌اعتمادی و عدم مشروعیت نسبت به دولت شد. همچنین، تحریم‌های بین‌المللی پس از جنگ خلیج‌فارس در دهه 1990 میلادی، که منجر به فروپاشی اقتصادی و انسانی عراق شد، نقش عمده‌ای در ایجاد حس تحقیر و ناامیدی داشت.
2-1. دیکتاتوری صدام حسین
رژیم صدام حسین با قبیله‌گرایی، سرکوب وحشیانه، فساد و سوءمدیریت گسترده روبرو بود. سیاست‌های تبعیض‌آمیز او علیه اقلیت‌های مذهبی و قومی به تفرقه و درگیری‌های داخلی دامن زد. سرکوب وحشیانه شیعیان و کردها، نظیر؛ جنایت الانفال، منجر به ایجاد احساس عمیق تحقیر و سرخوردگی در این جوامع شد.
3-1. شکست ایده‌های ناسیونالیسم و بعثیسم
یکی از عوامل مهم سیاسی که به ظهور گروه‌های تکفیری کمک کرد، شکست ایده‌های ناسیونالیسم عربی و بعثیسم بود. این ایدئولوژی‌ها که زمانی منبع امید و هویت برای بسیاری از عراقی‌ها بودند، پس از سال‌ها فساد، سوءمدیریت و شکست‌های نظامی اعتبار خود را از دست دادند. این خلأ ایدئولوژیک، زمینه را برای ظهور اسلام‌گرایی تکفیری به‌عنوان یک هویت بدیل و مقاومتی در برابر اشغال خارجی و فساد داخلی فراهم کرد. این گروه‌ها با ارائه یک هویت جدید و وعده برقراری عدالت، توانستند جوانان ناامید و سرخورده را به‌سوی خود جذب کنند.
4-1. اشغال نظامی عراق توسط آمریکا
1-4-1. تاراج منابع عراق
یکی از تبعات مستقیم اشغال عراق توسط نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا، تاراج منابع طبیعی و اقتصادی این کشور بود. گزارش‌های متعدد حاکی از این است که میلیاردها دلار از منابع نفتی و کمک‌های بازسازی به طور غیرقانونی از عراق خارج شده است. یک نمونه بارز، گم‌شدن حدود 8.8 میلیارد دلار از بودجه بازسازی عراق توسط ائتلاف موقت در سال‌های 2003 و 2004 است که توسط اداره حسابرسی دولتی آمریکا گزارش شده است.
2-4-1. رفتار تحقیر آمیز آمریکا با مردم عراق
رفتار نیروهای آمریکایی با مردم عراق به‌شدت به احساس تحقیر و نارضایتی دامن زد. نمونه‌های متعددی از بدرفتاری و خشونت توسط سربازان آمریکایی گزارش شده است. یکی از بارزترین نمونه‌ها، رسوایی زندان ابوغریب است که در سال 2004 فاش شد. تصاویر و گزارش‌های منتشر شده از این زندان نشان می‌دهند که زندانیان عراقی تحت شکنجه‌های شدید و تحقیرآمیز قرار گرفتند. این رویدادها نه تنها به خشم عمومی دامن زد، بلکه به افزایش حمایت از گروه‌های مسلح و افراطی کمک کرد.
2. عوامل اجتماعی و اقتصادی
1-2. فقر و نابرابری
عراق یکی از نابرابرترین کشورهای جهان است. شاخص ضریب جینی که میزان نابرابری اقتصادی را اندازه‌گیری می‌کند، در عراق بسیار بالاست. بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2022، حدود 41.4 درصد از جمعیت عراق زیر خط فقر زندگی می‌کنند. سیاست‌های اقتصادی نادرست و فساد گسترده در دولت، این مشکلات را تشدید کرده است. به‌ویژه، مناطق سنی‌نشین که در دوران پس از سقوط صدام حسین به حاشیه رانده شدند، با فقر شدید و کمبود خدمات اساسی روبرو هستند.
2-2. بیکاری
نرخ بیکاری در عراق بالاست، به‌خصوص در میان جوانان. طبق گزارش سازمان بین‌المللی کار (ILO) در سال 2022، نرخ بیکاری جوانان در عراق به بیش از 25 درصد می‌رسد. این امر می‌تواند به احساس بیگانگی و ناامیدی منجر شود. جوانان بیکار به راحتی می‌توانند جذب گروه‌های افراطی شوند که به آنها وعده شغل، درآمد و هویت می‌دهند. بیکاری مزمن و کمبود فرصت‌های اقتصادی به نارضایتی گسترده‌ای در میان جوانان دامن زده و آنها را مستعد پیوستن به گروه‌های مسلح کرده است.
3-2. فساد اقتصادی
سازمان شفافیت بین‌الملل در گزارش سال 2022 خود، عراق را در رتبه 160 از 180 کشور جهان از نظر شاخص ادراک فساد قرار داده است. میلیاردها دلار از بودجه‌های دولتی و کمک‌های بین‌المللی به دلیل فساد و اختلاس از بین رفته است. یک نمونه بارز، گزارش‌های منتشر شده در مورد اختلاس بیش از 2.5 میلیارد دلار از وزارت دارایی عراق در سال 2021 است. فساد گسترده نه تنها به ناکارآمدی دولت و کاهش اعتماد عمومی منجر شده، بلکه زمینه را برای رشد اقتصاد غیررسمی و گروه‌های جنایتکار فراهم کرده است.
4-2. ضعف در حاکمیت قانون
حاکمیت قانون در عراق بسیار ضعیف است. شاخص حاکمیت قانون بانک جهانی در سال 2022 عراق را در پایین‌ترین رتبه‌ها قرار داده است. در این کشور، قوانین رسمی غالباً نادیده گرفته می‌شوند و رویه‌های شخصی، قومی و قبیله‌ای جایگزین آنها شده‌اند. این وضعیت باعث شده تا مردم به جای اعتماد به سیستم قضایی و دولتی، به رهبران قبیله‌ای و محلی متوسل شوند. نتیجه این ضعف حاکمیت قانون، گسترش بی‌عدالتی و ناامیدی در جامعه است.طبق گزارش‌های منتشر شده، حدود 50 درصد از پرونده‌های قضایی در عراق بدون رسیدگی باقی می‌مانند و بسیاری از مردم اعتقادی به عدالت از طریق سیستم قضایی ندارند. این بی‌اعتمادی به نهادهای دولتی و قضایی، مردم را به سوی گروه‌های افراطی سوق داده است که وعده عدالت سریع و قاطع را می‌دهند.
3. ظهور گروه‌های تکفیری
این عوامل با هم برای ایجاد شرایطی مناسب برای ظهور گروه‌های تکفیری در عراق همکاری کردند. این گروه‌ها اغلب از احساس تحقیر و سرخوردگی مردم عراق برای جذب پیروان و توجیه خشونت خود استفاده می‌کنند. ظهور گروه‌هایی مانند داعش و القاعده نتیجه مستقیم این نارضایتی‌ها و بی‌ثباتی‌ها است.
بدون دیدگاه