مقدمه
پس از کودتای 1958 علیه ملک فیصل دوم، روابط ترکیه و عراق تیره شد. این کودتا و متعاقب آن ظهور رژیم سوسیالیستی بعث، عراق و ترکیه عضو ناتو را در طول جنگ سرد در برابر یکدیگر قرار داد. اختلافات دوجانبه مختلفی نیز ظاهر شد، بالاخص در باب حقوق آب در رودخانههای دجله و فرات، جایی که ترکیه کنترل بالادست را در اختیار دارد. روابط پس از جنگ سرد در دهه 1990، زمانی که شمال عراق به بهشتی برای حزب کارگران کردستان (PKK) تبدیل شد، ادامه یافت، گروهی که از دهه 1980 علیه دولت ترکیه فعالیت دارد. با پایان حکومت صدام حسین در سال 2003 روابط دو کشور بهبود یافت. اما امتناع ترکیه از مشارکت در ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده باعث شد نفوذ ترکیه به جامعه کوچک ترکمن عراق، سنگر عرب سنی در استان موصل و منطقه کردستان در شمال محدود شد. به نوبه خود، عراق درگیر منازعات داخلی و چالش برای برقراری توازن در روابط با ایران و ایالات متحده بود و فرصت چندانی برای تعامل با ترکیه نداشت. اما دیدار اخیر اردوغان و سودانی که در جریان آن دو طرف به مسائل مورد اختلاف پرداختهاند، امیدها در باب ارتقای روابط دو کشور و حضور بیشتر ترکیه در عراق را افزایش داده است.
تحول در روابط ترکیه و عراق: از امضای تفاهمنامه تا پیشروی در عمق خاک اقلیم کردستان
در اجلاس ماه گذشته، ترکیه و عراق توافقنامه چارچوب همکاری و یادداشتهای تفاهم مختلفی را باهدف «تخصیص عادلانه و برابر آبهای فرامرزی و ایجاد هدفی برای استفاده بهینه و معقول از آب» امضا کردند. آنکارا همچنین متعهد به ارائه کمکهای فنی در زمینه مدیریت آب، از جمله سیستمها و تکنیکهای آبیاری مدرن شد. آزمون واقعی در این است که آیا شرکتهای ترکیهای میتوانند پروژههای کشاورزی را در خاک عراق که درگیر چالشهای حاکمیتی و تهدیدات بالقوه پکک هست، اجرایی کند. «پ.ک.ک» در دهه 1990، اردوگاههای متعددی را در امتداد مناطق مرزی کوهستانی عراق با ایران و ترکیه ساخت و از خلأ قدرت و نهایتاً منطقه پروازممنوع توسط ایالات متحده در شمال استفادهکرد. چه قبل و چه پس از سرنگونی صدام، آنکارا بهطور مکرر دستور حمله نظامی بهمنظور هدف قرار دادن این اردوگاهها را صادر میکرد و انتقاد شدید عراق را بهدلیل نقض حاکمیت برانگیخت. امروز، ترکیه نزدیک به چهل پایگاه نظامی در داخل عراق دارد، با استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین و کمپینهای نظامی فصلی فشار بر پکک را تشدید کرده است. آنکارا همچنین نگران است که یگانهای مقاومت سنجار (YBS) وابسته به پ. ک. ک، بودجه دولت عراق را بهعنوان بخشی از نیروهای بسیج مردمی (PMF) دریافت کنند.
پیش از سفر اردوغان، عراق رسماً پکک را بهعنوان یک «سازمان ممنوعه» معرفی کرد. در ازای آن، بغداد یک معامله آبی و «جاده توسعه» را به دست میآورد. جاده توسعه، پروژهای تجاری است که اقیانوس هند را به اروپا متصل میکند. بخشی از این مسیر از بندر الفاو عراق از طریق زمینی به بنادر مدیترانه ترکیه اتصال پیدا میکند. در صورت اجراییشدن پروژه جاده توسعه، وابستگی متقابل اقتصادی بیشتری بین ترکیه و عراق ایجاد خواهد شد و دو کشور را ترغیب میکند بهجای تشدید تنشها، اختلافات خود را حل کنند. نقش اقلیم کردستان در این ابتکار همچنان نامشخص است. بسیاری در حزب مسلط دموکرات کردستان (KDP) نگران هستند که جاده توسعه قلمرو آنها را دور زده و انحصار آنها را بر تجارت فرامرزی با ترکیه تضعیف کند. در این میان، آنکارا علیه رقیب حزب دمکرات کردستان، اتحادیه میهنی کردستان (PUK) فعالیت دارد و آن را به پناهدادن به پکک متهم کرده است.
تمرکز مجدد ترکیه بر عراق چالشها و فرصتهایی را برای ایالات متحده ایجاد میکند، بالاخص باتوجهبه روابط پرتنش واشنگتن با آنکارا. شاید یکی از دلایل تحرکات فعلی ترکیه ناشی از پیشبینی خروج نیروهای آمریکایی از این کشور باشد. علاوه بر این، ازآنجاییکه خاورمیانه به عرصه رقابت اقتصادی فزاینده ایالات متحده با چین تبدیلشده، ترکیه قصد دارد در تغییر شکل مسیرهای تجاری جهانی، تا حدی از طریق همکاری با عراق، نقشی ایفا کند.
در ادامه تحولات روابط ترکیه و عراق و در جدیدترین فاز از این تحول، ارتش ترکیه که در بهار گذشته قول یک عملیات بزرگ نظامی، علیه پ. ک. ک در خاک اقلیم کردستان را داده بود، بر اساس گزارش برخی نهادهای مستقل 15 کیلومتر دیگر در خاک اقلیم کردستان عراق پیشروی کرده است. این در حالی است که مقامات دولت اقلیم کردستان عراق تاکنون کوچکترین واکنشی به اقدامات نظامی جدید ترکیه نداشتهاند. در روزهای اخیر نشریه نیو عرب نیز از پیشروی نیروهای نظامی ترکیه در خاک اقلیم کردستان خبر داده است. برخی نمایندگان حزب دموکرات کردستان عراق – که مناطق تحت اشغال ترکیه در حوزه و قلمروی این حزب قرار دارد – در پارلمان عراق، به بهانه تعطیلات تابستانی پارلمان عراق، از عدم داشتن اطلاعات کافی دراینخصوص خبر داده و درباره چرایی سکوت دولت اقلیم کردستان و حزب دموکرات اظهارنظر نکردهاند. بر اساس خبر نیو عرب، برخی مقامات دولت عراق نیز تمایلی به بیان اظهارات شفاف پیرامون موضع دولت عراق در این باره ابراز نکردهاند. پیشروی ارتش ترکیه در خاک عراق در سال 2019 بر اساس توافق غیررسمی میان دولت اقلیم کردستان و دولت ترکیه صورتگرفته است؛ اما سطح پیشرویها در سالهای اخیر گستردهتر شده است. بر اساس گزارش این خبرگزاری، بین 5000 تا 10000 نیروی نظامی ترکیه در خاک اقلیم کردستان مستقر شده و همچنین ماشینآلات سنگین نظامی و غیرنظامی ارتش ترکیه که باهدف فراهمکردن دسترسی ارتش ترکیه به مناطق سوقالجیشی و استراتژیک کوهستانی به شهرستان امیدی منتقلشده، در حال ایجاد جادههای دسترسی بیشتر و پایگاههای نظامی جدید هستند. بر اساس گزارش مؤسسه سی پی تی آمریکا، ترکیه قصد دارد بلندیهای گاره و حفتانین در استان دهوک را به تصرف خود در آورد که در این صورت، دولت اقلیم کردستان عراق کنترل بیش از 75 درصد خاک از استان دهوک را از دست خواهد داد. به نظر میرسد تحول در روابط ترکیه و عراق تبدیل به معاملهای شده است که در یک طرف آن عراق در پی ازبینبردن آسیبپذیری آبی خود نسبت به ترکیه و همچنین جذب سرمایهگذاری و فناوری ترکیه برای طرح جاده توسعه است. از طرف دیگر، ترکیه در صدد گرفتن مجوز حمله نظامی به قلمرو پ ک ک و ازبینبردن تهدیدات ناشی از این گروه است.
نویسنده: اسد امیری کیان
بدون دیدگاه